Διαλεκτική των Αντιθέσεων. Ιωάννα Ν. Τριπερίνα, Ψυχολόγος BSc. MSc. CleverCareer

Ιωάννα Ν. Τριπερίνα, Ψυχολόγος BSc MSc αρ. αδ. 3750/19.5.97

Εδώ χτυπά η καρδιά της επιστήμης της ψυχολογίας: πειραματική και κοινωνική ψυχολογία.

Εδώ και 60+ χρόνια οι ψυχολόγοι διεξάγουμε έρευνες, κάνουμε υποθέσεις και ελέγχουμε την επιβεβαίωση ή διάψευσή τους, αναλύουμε τις μεταβλητές που μεσολαβούν, κάνουμε προτάσεις και δοκιμάζουμε στην πράξη νέες πρακτικές. Μέσα σε αυτό το πνεύμα προσπαθούμε να προάγουμε τη συνεργασία των ανθρώπων, και μεταξύ υποομάδων και ομάδων και υπολογιστών, στο χώρο εργασίας, στο σχολείο, στην κοινότητα.

Σε αυτή τη σελίδα διαβάζετε την επιστημονική έρευνα και την επαγγελματική εμπειρία όπως αποτιμάται στο έργο της ψυχολόγου.

Το mass formation (βλ. Mass psychology and other writings, Sigmund Freud, Penguin, UK, 2004) είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που μπορεί να προκύψει όταν υπάρχει μεγάλος αριθμός ανθρώπων που νιώθουν ένα απροσδιόριστο άγχος, που έχουν επιθετικότητα χωρίς αντικείμενο, χωρίς δηλαδή να την εκδηλώνουν κάπου, που έχουν πολύ χαλαρούς κοινωνικούς δεσμούς και σχέσεις μεταξύ τους, και που η ζωή τους δεν έχει νόημα. Αυτά τα χαρακτηριστικά είχε ο πολιτισμός μας και κορυφώθηκαν την πρώτη εικοσαετία του 21ου αιώνα που ιδεολογικά επικράτησε η βιολογική μηχανιστική αντίληψη της ζωής, με τα τεχνολογικά ψηφιακά μέσα να την ορίζουν. Οι κοινωνίες που αναγνωρίζουν ότι διαθέτουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά, σε μία ακραία κατάσταση κρίσης, κινδυνεύουν να καταρρεύσουν, εάν δεν αξιοποιηθεί το mass formation. Από μία άποψη, λοιπόν, το mass formation, είναι ένας μηχανισμός κοινωνικής αυτοσυντήρησης στον οποίο οδηγούνται αυθόρμητα τα συστήματα που αποτελούν τον κυρίαρχο κοινωνικό ιστό, το κατεστημένο (μεγάλοι οργανισμοί, πολιτικά κόμματα, μέσα μαζικής ενημέρωσης, ιδρύματα, οργανώσεις).

Όταν λαμβάνει χώρα το φαινόμενο του mass formation, το απροσδιόριστο άγχος διοχετεύεται σε ένα αφήγημα, το οποίο μπορεί να είναι ο,τιδήποτε, αρκεί να είναι συγκεκριμένο. Ακόμα και αν στερείται λογικής, συγκροτημένων ή πειστικών επιχειρημάτων, είναι ένα συγκεκριμένο αφήγημα που επιτρέπει πλέον στο άγχος να έχει συγκεκριμένη πηγή, άρα συγκεκριμένες επιπτώσεις και συγκεκριμένο τρόπο αντιμετώπισης. Τότε οι άνθρωποι αρχίζουν να δημιουργούν δεσμούς και να νιώθουν συλλογικότητα και αλληλεγγύη, και να προσδίδουν στη ζωή τους ένα νόημα, το οποίο απουσίαζε νωρίτερα, όσο απουσίαζαν και οι μεταξύ τους σχέσεις. Η ζωή τους αποκτά έναν κοινό σκοπό πλέον: να ξεπεράσουν το άγχος τους μέσα από τις προτεινόμενες από το αφήγημα διαδικασίες, οι οποίες έχουν ορίσει τα αίτια, τις συνέπειες και τους τρόπους διαχείρισης. Η κοινωνική συνοχή, δεν μπορεί να είναι απόλυτη. Πάντοτε υπάρχουν εκείνοι που αντιστέκονται σε αυτό το αφήγημα, κι ας είναι μειονότητα, ένα μικρό ποσοστό. Αυτοί αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους, οι οποίοι απειλούν την κοινωνική συνοχή και για αυτό εξοστρακίζονται, περιθωριοποιούνται από το αφήγημα, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στην επιθετικότητα της μάζας να αποκτήσει αντικείμενο. Ένα αντικείμενο που έχει συγκεντρώσει πλέον τα χαρακτηριστικά εκείνα που απειλούν τη βιωσιμότητα της μάζας. Έτσι θεωρείται, έτσι εξυπηρετεί να θεωρείται από το αφήγημα. Η μάζα επιτίθεται με μηδενική ανοχή στους αποδιοπομπαίους τράγους. Η νοημοσύνη της μάζας είναι ίση με τη νοημοσύνη του μέσου όρου της, άρα μάλλον χαμηλή και χωρίς κριτική σκέψη. Οι άνθρωποι που αποτελούν τη μάζα δεν βλέπουν κατάματα αυτό που συμβαίνει. Το αφήγημα είναι μια βολικότερη επιλογή για να αντιμετωπίσουν το άγχος τους, αφού προκαλεί πολύ περισσότερο πόνο το να δουν κατάματα την κατάντια του πολιτισμού μας.

Εάν πάψει να εκφράζεται ή να ανανεώνεται το αφήγημα, ή εάν πάψουν να υπάρχουν αποδιοπομπαίοι τράγοι, τότε το άγχος της μάζας δεν θα έχει πού να διοχετευτεί, και η κεκτημένη και αναπόφευκτη επιθετικότητά της θα στραφεί προς εκείνους που διαμόρφωναν και συντηρούσαν το αφήγημα. Όποιος διαμορφώνει μια μάζα γνωρίζει ότι είναι καταδικασμένος να αυτοκαταστραφεί μέσα σε αυτήν. Για αυτό οι διαμορφωτές της μάζας έχουν ανάγκη τόσο το αφήγημα, που συντηρεί τη συνοχή της μάζας, όσο και τους αποδιοπομπαίους τράγους, που τους περιθωριοποιεί για να συντηρεί το αφήγημα.

Όσοι καταφέρουν να διαφοροποιηθούν από τη μάζα, είτε λόγω επιλογής, είτε λόγω συμπτώσεων, τα πιο ουδέτερα μέλη της μάζας, και οι αποδιοπομπαίοι τράγοι, οι οποίοι έχουν μεγάλο προσωπικό δρόμο να διαβούν στην προσπάθειά τους για την επιβίωση στο περιθώριο, μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της κοινωνίας. Η κοινωνική αναδόμηση είναι το ζητούμενο όταν εκδηλώνονται τέτοιου είδους κοινωνικά φαινόμενα, που καταδεικνύουν το αδιέξοδο του πολιτισμού. Εκείνοι που μιλάνε μια γλώσσα διαφορετική από το κύριο αφήγημα, εκείνοι που αντιστέκονται γνωστικά, συναισθηματικά και συμπεριφορικά στο mass formation, εκείνοι που έχουν την υπομονή και την ψυχική δύναμη να επιβιώσουν έξω από το σύστημα, μπορούν να περιμένουν την αυτοκαταστροφή του (όχι χαιρέκακα και σαδιστικά, αλλά ρεαλιστικά). Σε αυτούς αντιστοιχεί το μετέπειτα δύσκολο έργο της κοινωνικής ανανέωσης. Για το οποίο, η παγκόσμια ιστορία, έχει δείξει ότι μετά από μια φωτεινή περίοδο ξαναπέφτει στο ίδιο σκοτεινό μοτίβο. Όσο όμως υπάρχουν οι αντιστάσεις (για πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους λόγους και με πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους τρόπους), ο άνθρωπος δεν καταπνίγεται μέσα στη μάζα, για αυτό είναι πολύ βασική η ύπαρξή τους.

     Η τεχνητή νοημοσύνη (AI) ξεπερνάει τις δυνατότητες του συνηθισμένου ανθρώπου, αλλά τι σημαίνει αυτό για την προσωπικότητα, την ταυτότητα, τα δικαιώματα, την ευθύνη του ανθρώπου του 21ου αιώνα; Σημαίνει ότι επαναπροσδιορίζονται όλα αυτά με νέους όρους, πράγμα που αυξάνει την υπαρξιακή ανάγκη της κατανόησης του κόσμου. Για να μην εκληφθεί η νέα κατάσταση ως υπαρξιακή απειλή αλλά ως υπαρξιακή ευκαιρία εξέλιξης της ανθρώπινης νόησης και του κόσμου, το πώς θα αντιμετωπιστούν τα παράδοξα και η μετα-αλήθεια θα παίξει ιδιαίτερο ρόλο.
     Το "παράδοξο" είναι αντίθετοι, αμοιβαία αποκλειόμενοι ισχυρισμοί, ο καθένας από τους οποίους φαίνεται αληθινός. Διερεύνηση όλων των ισχυρισμών εξ αρχής και όχι από το σημείο εκκίνησης του παράδοξου, αμφισβήτηση και αναθεώρηση ενός ισχυρισμού, άρνηση του ίδιου του παράδοξου με κριτική αξιολόγηση, είναι μέθοδοι που επιτρέπουν την επιστημονική πρόοδο.
     Στην εποχή της μετά-αλήθειας, τα "εναλλακτικά γεγονότα" έχουν μεγαλύτερη επιρροή στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τα "πραγματικά γεγονότα", οι προσωπικές εκτιμήσεις είναι πιο αποδεκτές από τα επιστημονικά δεδομένα, και τα συναισθήματα έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα από τα αποδεικτικά στοιχεία και τη λογική. Οι ευσεβείς πόθοι, οι ψεύτικες ειδήσεις, η μαζική αυταπάτη, οι πολιτικές περιστροφές, τα ψέμματα και η διαφθορά διαμόρφωσαν το πλαίσιο εμφάνισης της μετα-αλήθειας.
     Η διχοτομική διανοητική προσέγγιση (όπου το ένα αναιρεί το άλλο με απολυτότητα), παρακάμπτει τη δυνατότητα σχεσιοδυναμικής προσέγγισης. Με τη σχεσιοδυναμική διανοητική προσέγγιση, μέσα από τη διαλεκτική των αντιθέσεων, την επίγνωση της μετα-αλήθειας, την αναθεώρηση και την αντιμετώπιση του παράδοξου, έρχεται η σύνθεση, ξεπερνώντας τους αντιληπτικούς περιορισμούς (αυτοπεριοριστικές πεποιθήσεις, προκαταλήψεις). Εργάζομαι όλα αυτά τα χρόνια (1990-2020) με τη διαλεκτική των αντιθέσεων, μια δημιουργική, αν και δύσκολη, εργασία στην ακαδημαϊκή και εφαρμοσμένη ψυχολογία.

Ήταν μεσημέρι καθημερινής με πάρα πολλή ζέστη στην πόλη δύο κοριτσιών 8 με 10 ετών. Έξω από το σπίτι τους στο δρόμο είχε ένα βουναλάκι από ψιλή άσπρη άμμο γιατί κάτι χτιζόταν εκεί γύρω. Οι αδερφές έπαιζαν ανέμελα γελώντας, και είχαν γίνει άσπρες από τη σκόνη. Όταν είδαν τον πατέρα τους να επιστρέφει από τη δουλειά έτρεξαν να τον καλωσορίσουν με πολλή χαρά και αγάπη για να τον ξεκουράσουν λιγάκι. Εκείνος βλέποντάς τες σε αυτή την κατάσταση μεσημεριάτικα, θύμωσε πολύ και τις μάλωσε: "το μεσημέρι διαβάζουμε ήσυχα στο δωμάτιό μας, δεν είμαστε έξω σαν αλήτες!". Ήταν πολύ ξαφνικό κι απρόσμενο. Τα γέλια έγιναν κλάματα.
Αυτή η σκηνή έχει μια τραυματική αντίφαση: υποδέχονται τον πατέρα παιχνιδιάρικα με αγάπη που τον βλέπουν, τρέχοντας προς το μέρος του να τον αγκαλιάσουν, κι ο πατέρας τις υποδέχεται με θυμό γιατί βλέπει τη σκόνη (που θα πλύνει η μητέρα), ακούει τις μεσημεριάτικες φωνές (που ενοχλούν τους γείτονες), ενώ τα κοριτσάκια δεν έχουν αντιληφθεί τι κακό έχει η σκόνη και οι χαρούμενες φωνές που είναι ωραίο παιχνίδι...
Τότε και έκτοτε όταν κάνουν λάθος, δεν το καταλαβαίνουν πάντα. Μερικές φορές νομίζουν ότι έχουν κάνει το σωστό. Το σωστότερο. Είναι φορές μάλιστα που νιώθουν περήφανες για αυτό που θεωρούν σωστό και το έκαναν, ενώ κάποιοι άλλοι αποδεικνύεται τελικά ότι το θεωρούν μέγα λάθος.
Αυτό είναι που διακρίνει το παιδί από τον ενήλικο. Τον αγαθό από τον πονηρό. Τον φρονούντα από τον αντιφρονούντα (αυτούς που έχουν δηλαδή διαφορετικές απόψεις).
Έτσι δεν είναι ο άνθρωπος και οι αντιλήψεις του, οι άνθρωποι και οι αντιλήψεις τους; Διαφορετικές.
Γιατί ο ενήλικος να επιβληθεί στο παιδί που δεν ξέρει αυτό που ξέρει εκείνος; Το παιδί μαθαίνει με αγάπη όχι με κυριαρχικότητα. Το παιδί έχει δικαίωμα στο λάθος και ο ενήλικος το παίρνει αγκαλιά για να του δείξει το σωστό, δεν του κουνάει επικριτικά το δάχτυλο. Εξάλλου και ο ενήλικος έχει πολλά να μάθει από το παιδί.
Γιατί ο πονηρός να κατηγορήσει τον αγαθό; Ο αγαθός μπορεί να μην είναι πολιτισμένος, να είναι πρωτόγονος. Ο πονηρός μπορεί να έχει παραμορφωθεί πολιτισμικά. Σε πολλά θέματα οι πρωτόγονοι έχουν να διδάξουν τους παραμορφωμένους πολιτισμένους, οι οποίοι πολιτισμένοι χρειάζονται να απεμπλακούν από τα δεσμά και τις προκαταλήψεις του πολιτισμού. Οι πολιτισμένοι, εξάλλου, εκφράζοντας πολιτισμό, δεν υποτιμούν, δεν καυχώνται, ώστε να καταστήσουν τους αγαθούς ασήμαντους, ανάξιους. Κι αν τους υποτιμούν, ως πονηροί, τότε επιβεβαιώνουν πως κάτι δεν πάει καλά με τον πολιτισμό τους. Οι αγαθοί έχουν λόγους να είναι αγαθοί, άλλοτε από επιλογή άλλοτε από αδυναμία. Και στις δύο περιπτώσεις οι λόγοι που τους οδηγούν χρειάζεται να τους είναι γνωστοί γιατί οι αδυναμίες αμβλύνονται και οι επιλογές αξιοποιούνται κατάλληλα. Για αυτά ίσως χρειαστούν τη συνεργασία με άλλους, χωρίς πονηριές.
Γιατί οι αντιφρονούντες να συγκρούονται, να μαλώνουν; Οι αντιφρονούντες σέβονται τις διαφορετικές απόψεις, χωρίς να ανοίγουν πεδίο βολής για αυτές. Όσο υπάρχουν αντικρουόμενα συμφέροντα, όσο το συμφέρον του ενός είναι εις βάρος του άλλου, τόσο διαφέρουν οι θέσεις. Ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο είναι μεγάλο θέμα. Εξαρτάται συνήθως από ποια σκοπιά το βλέπει κάποιος. Αυτό το παλιό ρητό όμως που λέει διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά σέβομαι το δικαίωμά σου να το λες, θυμίζει την αξία του διαλόγου. Σε ακούω, έρχομαι στη θέση σου, σε καταλαβαίνω, διαφωνώ, το συζητάμε, διαπραγματευόμαστε. Δεν έχω σκοπό να σου επιβάλλω τη δική μου θέση. Συζητώντας τις απόψεις μας καταλήγουμε σε συνεννόηση. Αυτό χρειάζεται παιδεία από όλες τις πλευρές. Και όσο περισσότερο υπάρχει κλίμα εμπιστοσύνης τόσο το καλύτερο. Τι δημιουργεί εμπιστοσύνη; Η ειλικρίνεια, η διαφάνεια, η συνέπεια, η αποδοχή της διαφορετικότητας, η ισοτιμία (ίση αξία)... Η συνεννόηση (επικοινωνία, διάλογος) κάποιες φορές χρειάζεται να καταλήξει στη λήψη αποφάσεων. Πώς λαμβάνονται αποφάσεις;
Οι αποφάσεις μπορούν να λαμβάνονται μέσω ενός από τους παρακάτω τρόπους:
- αυταρχισμού (ένα άτομο αποφασίζει),
- αριστοκρατίας/εξειδίκευσης (μια κυρίαρχη/εξειδικευμένη μειονότητα - συμμαχία αποφασίζει),
- απλής πλειοψηφίας (ένα παραπάνω άτομο από τη μισή ομάδα αποφασίζει),
- πλειοψηφίας των 2/3,
- συναίνεσης (τα περισσότερα άτομα συμφωνούν και τα υπόλοιπα που διαφωνούν, συμφωνούν στο να μη διαμαρτυρηθούν, να μην προβάλλουν αντιρρήσεις),
- ομοφωνίας (όλοι συμφωνούν μέσα από διάλογο, επιχειρηματολογία και διαπραγμάτευση).
Με ποιον τρόπο θέλουμε και μπορούμε να λαμβάνουμε αποφάσεις χωρίς να επισκιάζουμε ή παρακάμπτουμε τα παιδιά, τους αγαθούς και τους αντιφρονούντες; Ποια είναι η έννοια της δημοκρατίας σήμερα; Ποιοι τύποι πολιτών μπορούν να συνυπάρξουν σε μια δημοκρατική κοινωνία; Σύμφωνα με τους Westheimer & Kahne (2004) τρεις είναι οι τύποι πολιτών που προκύπτουν από τη θεωρία της δημοκρατίας, και οι τρεις συνιστούν την έννοια του καλού πολίτη:

Ο προσωπικά υπεύθυνος πολίτης
Πιστεύει ότι τα κοινωνικά προβλήματα προκύπτουν από έλλειψη πειθαρχίας και χαρακτήρα.
Δρα και συμπεριφέρεται υπεύθυνα στην κοινότητα.
Πληρώνει τους φόρους και υπακούει στους νόμους.
Κάνει δωρεές και ηθικές δεσμεύσεις.
Προσφέρει εθελοντικά βοήθεια.
Πιστεύει ότι η κοινωνική αλλαγή ξεκινάει από τον εαυτό (προσωπικότητα, χαρακτήρας).

Ο συμμετοχικός πολίτης
Πιστεύει ότι τα κοινωνικά προβλήματα προκύπτουν από έλλειψη γνώσεων και χρόνου για συμμετοχή στην επίλυσή τους.
Γγνωρίζει και συμμετέχει σε διαδικασίες διαμόρφωσης νόμων και πολιτικών.
Είναι δραστήριο μέλος της οργάνωσης της κοινότητας.
Οργανώνει έργα μέσα στην κοινότητα.
Πιστεύει ότι η κοινωνική αλλαγή ξεκινάει με τη συμμετοχή στην πολιτική ζωή (στην κυβέρνηση/τοπικές αρχές και στην κοινότητα).

Ο προσανατολισμένος στη δικαιοσύνη πολίτης
Πιστεύει ότι τα κοινωνικά προβλήματα προκύπτουν από έλλειψη γνώσης και ανάλυσης της κοινωνίας και των παραγόντων που δημιουργούν αυτά τα προβλήματα.
Συμμετέχει σε κοινωνικά κινήματα.
Συμμετέχει σε συγκεντρώσεις και διαμαρτυρίες.
Πιστεύει ότι η κοινωνική αλλαγή ξεκινάει μέσα από ενημέρωση και αγώνα για τις ανισότητες και τις αδικίες.

Κι όλα αυτά στον πολιτισμό του πολιτικά ορθού.

Είσαι καλό παιδί;
Έχεις σωστή οικογένεια;
Είσαι πετυχημένος επαγγελματίας;
Πώς "ορίζονται" οι κοινωνικές νόρμες με τις οποίες συγκρίνεσαι για να αυτοπροσδιοριστείς;
Με προβολές αγαπημένων άλλων στο πρόσωπό σου, ακολουθώντας κοινωνικές επιταγές, τα πρέπει, τα στερεότυπα, επιδεικνύοντας τυφλή υπακοή, προσπαθείς να μοιάσεις στις νόρμες, κι άλλοτε με ισοπεδωτική άρνηση προσπαθείς να ξεφύγεις από αυτές.
Η συνειδητότητα, η κριτική στάση και η επιλεκτική σχέση με τις κοινωνικές νόρμες, βοηθά να αναδειχτεί η ετερότητα, η μοναδικότητα του προσώπου, η αυθεντική ταυτότητα.
Η διεπιστημονική ανασκόπηση ερευνών με θέμα τις κοινωνικές νόρμες (πρότυπα, κανόνες συμπεριφοράς) που δημοσιεύτηκε πρόσφατα ρίχνει φως στο θέμα.
Τα κοινωνικά πρότυπα είναι ατομικές κατασκευές (έννοιες) αλλά και συλλογικές. Ως ατομικές κατασκευές είναι χρήσιμα σε όσους εργάζονται για την αλλαγή συμπεριφοράς στην παγκόσμια υγεία και τη διεθνή ανάπτυξη και ως συλλογικές κατασκευές είναι χρήσιμα στους ιστορικούς και τους κοινωνιολόγους.
Η σημασία τους έγκειται κυρίως στο πώς επηρεάζουν τις πράξεις των ανθρώπων.
Διακρίνοντας ανάμεσα σε πρότυπα που προσφέρουν πληροφορίες ουδέτερης αξίας, πρότυπα που δημιουργούν εξωτερικές υποχρεώσεις και πρότυπα που καθίστανται εσωτερικές υποχρεώσεις, όλα ακολουθούν μια πορεία ζωής (εμφάνιση, επιβίωση, εξαφάνιση) μέσα από το ακόλουθο πλέγμα μηχανισμών: διόρθωση εσφαλμένων αντιλήψεων, διαρθρωτικές αλλαγές, νομικές μεταρρυθμίσεις, μοντέλα ρόλων και δυναμική εξουσίας.
Ο Popitz (2017) εξέτασε πώς τα πρότυπα συνδέονται με τις σχέσεις εξουσίας με τρόπους που υποστηρίζουν ή υπονομεύουν μια δεδομένη κοινωνική τάξη.
Ο Etzioni (2000) εξέτασε πώς η ενσωμάτωση, η αφομοίωση και η συμμετοχή σε κοινωνικά ή θρησκευτικά κινήματα μπορούν να αλλάξουν τα κοινωνικά πρότυπα.
Η νόρμα, το πρότυπο κανόνων συμπεριφοράς, που είναι γενικά αποδεκτό, αποτελεί το μέτρο σύγκρισης. Ας σκεφτείς πόσο εξουσιαστική είναι χωρίς να επιτρέπει τη δημιουργικότητα, και πόσο ωφελεί να είναι συνειδητή επιλογή η διαφοροποίηση από τη νόρμα.

"Κοινωνική Μηχανική" είναι ο όρος που χρησιμοποιείται από άλλους επιστήμονες στη θέση του ψυχολογικού όρου "χειραγώγηση"

Βρίσκεστε σε ένα καλό εστιατόριο γεμάτο κόσμο. Ψάχνετε για τραπέζι με την μεγάλη παρέα σας και δεν υπάρχει κανένα άδειο. Μα να που αδειάζει ένα τραπέζι σε μια γωνία καταχωνιασμένο. Η παρέα σας πλησιάζει προς τα εκεί. Ποιος θα πρωτοκαθίσει; Πλησιάζετε μια θέση με καλή θέα την ίδια ώρα που κάποιος άλλος από την παρέα σας πλησιάζει επίσης στη θέση που επωφθαλμιάτε. Τι κάνετε; Τρέχετε πρώτος να πιάσετε τη θέση; Αυτό θα θεωρούνταν εγωιστικό. Αφήνετε τον άλλο να πιάσει τη θέση, αυτό θα ήταν μεν γεναιόδωρο, αλλά και ηττοπαθές. Η ψυχολογική έρευνα, μέσα από το Journal of Personality and Social Psychology προτείνει ότι υπάρχει μια τρίτη επιλογή: λέτε στον άλλο να επιλέξει τη θέση. Οι περισσότεροι άνθρωποι για λόγους ευγένειας επιλέγουν τη χειρότερη θέση κι έτσι γλιτώνετε από το να θεωρηθείτε εγωιστής, ενώ ταυτόχρονα ωφελείτε τον εαυτό σας.

Πώς σας φαίνεται αυτή η πρόταση ρύθμισης της κοινωνικής συμπεριφοράς ή κοινωνικής μηχανικής;

Ποιος θα είναι ο πρώτος που θα μιλήσει; Κι αν γνωρίζει κι ο άλλος κοινωνική μηχανική;

Τι καταδεικνύει για την κοινωνία μας μια τέτοιου είδους συμπεριφοριστική προσέγγιση, εάν προκύπτουν ζητήματα ηθικής και άλλοι προβληματισμοί;

Αποπροσανατολισμοί: Ψυχολογική Χειραγώγηση

Οι ψυχολόγοι αξιοποιούν την επιστήμη της ψυχολογίας για να βοηθήσουν τον άνθρωπο να βοηθήσει τον εαυτό του, την ομάδα να αυτορρυθμιστεί, τον οργανισμό να αυτοδιαχειριστεί, την κοινότητα να αυτοοργανωθεί, με σκοπό το εξισορροπημένο (αμοιβαίο;) προσωπικό και κοινωνικό όφελος ή, τέλος πάντων, εκείνο το διαπραγματευμένο συμφέρον σε κάθε περίπτωση, όχι το αδιαπραγμάτευτα υποταγμένο. Τι γίνεται όταν κάποιοι χρησιμοποιούν τη γνώση της ψυχολογίας για να προωθήσουν την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων επηρεάζοντας και χειραγωγώντας το κοινό;

Το «κοινό» ορίζεται ως ένα σύνολο ανθρώπων που συνδέονται με χαλαρούς και άτυπους κοινωνικούς δεσμούς, σαφείς όμως ως προς τα ενδιαφέροντα και τους ευρύτερους προσανατολισμούς.

Θα έρχονται στο μυαλό σας καταστάσεις και συστήματα που χειραγωγούν το πλήθος. Θα έχετε συναντήσει τέτοιους ομιλητές, πωλητές, εκπαιδευτικούς, καθηγητές, εκπαιδευτές, πολιτικούς, τοπικούς ιθύνοντες, ηγέτες και άλλους διαμορφωτές κοινής γνώμης, που με τις τεχνικές τους επηρεάζουν ένα πρόσωπο, μια ομάδα ή το ευρύτερο κοινό. Ίσως έχετε νιώσει ότι προσπαθούν να σας επηρεάσουν, εκείνη την ώρα ή αργότερα. Ίσως δεν το έχετε καταλάβει ακόμα. Εδώ σημειώνουμε έναν κατάλογο με τεχνικές που βασίζονται σε ψυχολογικές αρχές αλλά χρησιμοποιούνται συνειδητά για να χειραγωγήσουν εξυπηρετώντας συμφέροντα.

Τα ανέκδοτα, τα αστεία, το χιούμορ δημιουργούν ένα αίσθημα ευφορίας στο κοινό που το κάνει πιο εύκολο να προσλάβει θετικά οποιεσδήποτε πληροφορίες του παρέχονται στη συνέχεια.

Η αντιμετώπιση του κοινού σαν να είναι μικρά παιδιά, κάνει το κοινό «μικρό παιδί». Όταν απευθύνεσαι σε κάποιον με παιδικό πνεύμα, αντανακλαστικά εισπράττεις αντίδραση παιδικού πνεύματος.

Η συναισθηματική προσέγγιση μειώνει την κριτική αντίληψη των ανθρώπων. Κάνοντας κάποιον να συγκινηθεί, είναι δυσκολότερο να του επιτρέψεις να προσεγγίσει ορθολογιστικά ένα ζήτημα.

Η παροχή προσωρινού οφέλους που κερδίζει το κοινό, έναντι του κόστους που θα ακολουθήσει, κάνει τους ανθρώπους να αποδέχονται το προσωρινό όφελος κι ας έπεται κόστος. Αυτό συμβαίνει γιατί οι άνθρωποι γενικά διακατέχονται από την αόριστη ελπίδα ότι το αύριο θα είναι καλύτερο από το σήμερα.

Η σταδιακή εισαγωγή σε μεγάλο χρονικό διάστημα μέτρων που δεν ευνοούν, με την οποία επιτυγχάνεται η αποευαισθητοποίηση του κοινού. Η σταδιακή εισαγωγή ξεκινά από το πιο ανώδυνο και, συστηματικά ιεραρχικά μεθοδευμένα, περνάει στο πιο επώδυνο, το οποίο όμως δεν γίνεται αντιληπτό καθώς εφαρμόζεται λίγο-λίγο.

Η δημιουργία τεχνητών εκτάκτων καταστάσεων, στις οποίες μπορεί να προβλεφθεί η αντίδραση του κοινού, και σε αυτή την αντίδραση να ταιριάζει να έρθει ως «φυσική» ανταπόκριση το επιδιωκόμενο αρχικό όφελος εκείνου που χειραγωγεί. Το κοινό δεν καταλαβαίνει ότι αυτό που αποδέχεται αφού «κουμπώνει» με την αντίδρασή του, είναι κάτι που πιθανότατα δεν θα αποδεχόταν εάν δεν είχε προηγηθεί η τεχνητή έκτακτη κατάσταση.

Η ενασχόληση των ανθρώπων με τα μικρά προβλήματα της καθημερινότητας, καθώς η βασική τους έγνοια είναι η επιβίωση, δεν τους επιτρέπει να ασχοληθούν με τα μεγάλα ζητήματα που αναλαμβάνουν οι "ιθύνοντες" (ο άνθρωπος είναι μακριά από τα κέντρα εξουσίας και λήψης αποφάσεων και διακατέχεται από το σύνδρομο της αγέλης, την τάση προς το μέσο όρο, την υπακοή στην πλειοψηφία - διαβάστε εδώ: Στερεότυπα, Προκαταλήψεις, Σφάλματα Αντίληψης). Η τηλεόραση, το διαδίκτυο, τα κέντρα διασκέδασης, η μαζική τέχνη διαπαιδαγωγούν σύμφωνα με τις δικές τους "αξίες", χαλαρώνουν -διαρκώς βραχυπρόθεσμα- τον άνθρωπο από το στρες, και υπνωτίζουν την συνείδηση. Αυτή η κατάσταση, όπως διαμορφώνεται, καλλιεργεί στον άνθρωπο φαινομενικά την αδιαφορία, και στο βάθος την πεποίθηση της προσωποποίησης και της αυτοκατηγορίας του για την κατάστασή του. Έστω κι αν παίρνει κάποια στιγμή τη μορφή παράπονου και γκρίνιας με τους άλλους, δεν υπάρχει δράση και διεκδίκηση. Ο άνθρωπος είτε τα βάζει με τους άλλους είτε με τον εαυτό του, αποπροσανατολίζεται, παίρνει προσωπικά αυτό που συμβαίνει και αναλαμβάνει εγωκεντρικά την ευθύνη του, συχνά με μια αίσθηση αυτοκαταστροφικά ενοχική γιατί δεν τα καταφέρνει, που τον οδηγεί στην αδράνεια, τη μοιρολατρία και τη μοναξιά. Σε αυτή την κατάσταση "συνδράμει" η εξοικείωση των ανθρώπων με το να κάνουν το βίο τους δημόσιο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.α., να εκθέτουν αδιάκριτα την ιδιωτική τους ζωή, καθιστώντας την ιδιαίτερα "ευάλωτη". Ο "χρήστης" του ψηφιακού κόσμου διακατέχεται εξάλλου από μια ψευδαίσθηση ελευθερίας, η οποία εκτείνεται εντός των διαθέσιμων επιλογών του συστήματος. Επιπλέον, στην κατάσταση "συνεισφέρει" η μεμαθημένη αβοηθητότητα, η κοινωνικά επιβεβλημένη αίσθηση ότι ο άνθρωπος έχει ανάγκη κάποιες αυθεντίες που ξέρουν καλύτερα από αυτόν (προσφυγή στην αυθεντία), ο οποίος δεν μπορεί να βοηθήσει μόνος του τον εαυτό του, ενώ ταυτόχρονα του ενισχύουν την αίσθηση ότι είναι μόνος του. Η αντίφαση επιφέρει διπλή παγίδευση, πλαίσιο δυνητικά γενεσιουργό ψυχώσεων.

Η διαμόρφωση ευνοΪκού πλαισίου για την άνθιση και αξιοποίηση τέτοιων τεχνικών είναι η κακή εκπαίδευση και η εξοικείωση του κοινού με τη μετριότητα. Το χαμηλό επίπεδο παιδείας καλλιεργεί την αποδοχή και την απόλαυση της μετριότητας. Ένα σύστημα που θέλει τους ανθρώπους του χαμηλής παιδείας επιδιώκει να είναι αυτό ανώτερο από τον άνθρωπο. Το να γνωρίζει το σύστημα τον άνθρωπο καλύτερα από ό,τι γνωρίζει ο άνθρωπος τον εαυτό του, είναι ο καλύτερος τρόπος να εκμεταλλευτεί το σύστημα τον άνθρωπο. Όσο περισσότερο αυτογνωσία έχει (ή καλλιεργεί και προσπαθεί να έχει) ο άνθρωπος, τόσο δυσκολότερα ελέγχεται. Αυτογνωσία σε συνδυασμό με κοινωνιογνωσία. Η επιστήμη της ψυχολογίας και το επάγγελμα του ψυχολόγου έχει ως αντικείμενο την αυτογνωσία, την κοινωνιογνωσία, την αυτορρύθμιση/αυτοδιαχείριση προσώπων, ομάδων, οργανισμών και κοινοτήτων και τη διευκόλυνση της συνεργασίας τους. Η ψυχολογία που γίνεται εξάρτημα της κρατούσας κοινωνικής και οικονομικής τάξης, που διαμορφώνουν την κυρίαρχη "κανονικότητα" (νόρμα), δεν μπορεί να εξυπηρετήσει το κοινό όφελος. Η ψυχολογία για να εκπληρώσει τον επιστημονικό και επαγγελματικό σκοπό της χρειάζεται να μην υποταχθεί τόσο στις απαιτήσεις του "ατόμου" όσο και στις απαιτήσεις του "πολιτισμού", αλλά να κρίνει και τα δύο.

Μόνο με την έγγραφη άδεια της συγγραφέως επιτρέπεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιοδήποτε τρόπο - έντυπο, ηλεκτρονικό, ηχητικό ή οπτικό - ή μορφή - τμηματικά ή περιληπτικά.

_________________

Ιωάννα Ν. Τριπερίνα, Ψυχολόγος BSc MSc

Έδρα CleverCareer: Γληνού Δημ. 38, 32200 Θήβα, Βοιωτία, Ελλάδα | T. +302262302619 | K. +306977702872

gmail: ioannatriperina

Βιογραφικό | Υπηρεσίες | Χάρτης | Επικοινωνία

Χαιρόμαστε να συνδεθούμε μαζί σας