Ιωάννα Ν. Τριπερίνα, Ψυχολόγος BSc MSc αρ. αδ. 3750/19.5.97

Βιογραφικό  |  Υπηρεσίες  |  Χάρτης  |  Επικοινωνία

Ψυχική Υγεία και Εργασία: η ψυχολογική αξιολόγηση

Βρίσκεστε στην ενότητα

4. Οργάνωση και Εργασία

Ψυχική ασθένεια και ψυχική υγεία

Στην εποχή μας τουλάχιστον ένας στους πέντε θα βιώσει μια ψυχική διαταραχή κάποια στιγμή στη ζωή του, ανεξάρτητα από ηλικία, μορφωτικό επίπεδο και επάγγελμα. Η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν έχουν ιδέα με πόσους ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές συναναστρέφονται καθημερινά, καθώς η ψυχική ασθένεια είναι αόρατη. Τα αίτια μπορεί να οφείλονται σε γενετικούς παράγοντες, περιβαλλοντικούς παράγοντες ή την κατάχρηση ουσιών. Το στερεότυπο της ψυχικής ασθένειας είναι η επικινδυνότητα, η επιθετικότητα, το απρόβλεπτο των αντιδράσεων, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι έτσι. Κάθε ψυχική διαταραχή έχει το δικό της προφίλ και μπορεί να αντιμετωπιστεί με κάποιον επιστημονικά ενδεδειγμένο τρόπο. Έχει μετρηθεί σε επιστημονικές έρευνες ότι η πιθανότητα διάπραξης αξιόποινης πράξης από τους ψυχικά πάσχοντες δεν είναι καθόλου μεγαλύτερη από ό,τι στο γενικό πληθυσμό (Tenety & Kiselica 2000).

Tenety, M. & Kiselica, M. S. (2000). Working with mental health advocacy groups.

In J. Lewis & L. Bradley (Eds), Advocacy in Counseling:

Counselors, clients, & community (pp. 139-145). Greensboro, NC: CAPS Publications.

Από την άλλη, ψυχική υγεία δεν είναι η απουσία ασθένειας. Είναι η ικανότητα προσαρμογής, η αυτογνωσία, η αίσθηση σκοπού, η ικανότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις, η ανάληψη πολλαπλών κοινωνικών ρόλων, η ανθεκτικότητα στις ψυχοπιεστικές συνθήκες και τόσα άλλα.

Όλοι οι άνθρωποι νιώθουν κάποια στιγμή μελαγχολία, ή υπερβολικό ενθουσιασμό, ή εκνευρισμό χωρίς σοβαρό λόγο, ή νιώθουν ότι τα πάντα είναι εναντίον τους και δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα. Η συχνότητα και η ένταση αυτών των συναισθημάτων βάζει το "όριο" ανάμεσα στους υγιείς και τους ψυχικά πάσχοντες, κατατάσσοντας τους πρώτους στους περισσότερο λειτουργικούς και τους δεύτερους στους λιγότερο λειτουργικούς ή υπό όρους λειτουργικούς σε διαβάθμιση με πολύ μεγάλες διαφοροποιήσεις.

Ανάμεσα στην ψυχική υγεία και στην ψυχική ασθένεια είναι δυσδιάκριτα τα όρια και υπάρχει ευρύς χώρος για αλληλοεπικάλυψη. Σε κάθε μια από αυτές τις δύο καταστάσεις, που δεν είναι απόλυτα οριοθετημένες, υπάρχουν δυνατότητες και αδυναμίες.

Ψυχολογική αξιολόγηση

Το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο, που εκδίδεται από την Αμερικάνικη Ψυχιατρική Εταιρεία με καθολική ισχύ και προσδιορίζει τα κριτήρια για την ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών, έχει αναθεωρηθεί επτά φορές από το 1952 ως το 2013, ενώ κατηγορήθηκε μετά την τελευταία του έκδοση ότι δημιουργεί χρόνο με το χρόνο νέες διαταραχές, για να υπάρχουν νέες διαγνώσεις και μια ατελείωτη ουρά από πελάτες, καθώς επίσης ότι η βιομηχανία ψυχοφαρμάκων έχει επηρεάσει ανάρμοστα το περιεχόμενό του.

Στην αντίπερα όχθη ακούγονται εναλλακτικές φωνές από πολύ παλιά. Ο ψυχίατρος Ντ. Κούπερ, πατέρας του αντιψυχιατρικού κινήματος που γεννήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, πίστευε ότι οι λεγόμενες ψυχικές ασθένειες, ήταν αποτέλεσμα της συνεχούς καταπίεσης που υφίστανται τα άτομα μέσα στην οικογένεια και αργότερα στο σχολείο, στην εκκλησία και στους άλλους κοινωνικούς θεσμούς, που δεν επιτρέπουν την ελεύθερη έκφραση επιθυμιών και συναισθημάτων και εμποδίζουν τη δημιουργικότητα, την αυτονομία και την αυτοπραγμάτωση των ατόμων, προς όφελος πάντοτε της κυρίαρχης ιδεολογίας.

Κι ενώ φαίνεται ότι βασίλευσε τα τελευταία χρόνια η βιολογική θεώρηση της συμπεριφοράς και του συναισθήματος (γενετικά αίτια διαταραχών που συνδέονται με εγκεφαλικές βλάβες όπου οι χημικές ουσίες του εγκεφάλου βρίσκουν το φαρμακευτικό συμπληρωματικό ισοδύναμο), η ολιστική προσέγγιση φέρνει στο προσκήνιο στις μέρες μας την ισορροπημένη προσοχή ανάμεσα στα βιολογικά δεδομένα από τη μια και στο ατομικό ιστορικό, τη δυναμική της οικογένειας, την κατανόηση της ζωής του ανθρώπου από την άλλη.

Η ανίχνευση της ψυχικής κατάστασης στους χώρους εργασίας είναι για ευνόητους λόγους ιδιαίτερα σημαντική.

Ευαίσθητα επαγγέλματα που απαιτούν ψυχική υγεία και σταθερότητα είναι τα ακόλουθα: αστυνομικοί, στρατιωτικοί, πιλότοι, δικαστές, γιατροί, εκπαιδευτικοί, οδηγοί, προσωπικό ασφάλειας, μάγειροι, οικιακοί βοηθοί και άλλοι.

Επίσης σε καταστάσεις όπως η κατοχή πυροβόλου όπλου, ή το απλό δίπλωμα οδήγησης σε προχωρημένη ηλικία με αρτηριοσκλήρυνση εγκεφάλου κτλ. είναι απαραίτητη η διασφάλιση της ψυχικής υγείας και σταθερότητας.

Όμως είναι αμφίβολο κατά πόσο μπορεί να ανιχνευθεί η ψυχοπαθολογία όταν είναι ανενεργός. Ακόμα και αν έχουν προηγηθεί περίοδοι έξαρσης των συμπτωμάτων, εάν το άτομο εξεταστεί σε περίοδο ύφεσης των συμπτωμάτων, δεν είναι πάντα δυνατόν να ανιχνευθεί. Η μελλοντική ψυχική υγεία ενός ατόμου δεν μπορεί να προβλεφθεί με αξιοπιστία. Η κληρονομικότητα, περιβαλλοντικοί παράγοντες και χαρακτηριστικά της προσωπικότητας λειτουργούν ενδεικτικά.

Αυτό που μπορεί να γίνει με επιτυχία στο εργασιακό περιβάλλον είναι η συνεχής επίβλεψη και τήρηση των κανόνων του επαγγελματισμού και η συνεχής εγρήγορση στο χώρο εργασίας. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί όχι μόνο με προγράμματα επιλογής προσωπικού αλλά και κατάλληλης αξιολόγησης του προσωπικού, σε όλους τους τομείς (δημόσιο, ιδιωτικό, ελεύθερο επάγγελμα, κ.α.). Οι προβληματικές συμπεριφορές στην εργασία, η ανευθυνότητα, οι δυσκολίες στην εκτέλεση των αρμοδιοτήτων, η αδυναμία συγκέντρωσης, η παρορμητικότητα, η επιθετικότητα, η παθητικότητα κ.α. μπορούν να εκτιμηθούν από εξειδικευμένους ψυχολόγους στο χώρο εργασίας, σε συνδυασμό με το ιστορικό του κάθε ανθρώπου και τις τωρινές συνθήκες της ζωής του, και να αντιμετωπιστούν με κατάλληλες παρεμβάσεις.

Ψυχική ασθένεια και εργασία

Το στίγμα είναι η αρνητική αντίληψη και αντιμετώπιση των ψυχικά πασχόντων λόγω προκαταλήψεων και αρνητικών στερεοτύπων που μπορεί να οδηγήσει στον αποκλεισμό από την εργασία, τη στέγαση και άλλες μορφές κοινωνικής ζωής, αυξάνοντας την απομόνωση και την περιθωριοποίηση, παραβιάζοντας τα ατομικά δικαιώματα, χωρίς να λύνει το πρόβλημα. Η αλήθεια είναι ότι η πλειονότητα των ανθρώπων με κάποια ψυχοπαθολογία μπορεί να είναι περισσότερο αξιόπιστοι ή λειτουργικοί από πολλούς "μέσους φυσιολογικούς".

Όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στην εργασία σε συνθήκες ελευθερίας, ισότητας, ασφάλειας και αξιοπρέπειας. Η εργασία εξασφαλίζει οικονομικούς πόρους για τη ζωή, αλλά και κοινωνικές επαφές, αυτονομία, αυτοεκτίμηση, αυτοπεποίθηση, το αίσθημα της δημιουργίας, της χρησιμότητας και της προσφοράς. Η αντίληψη ότι η ψυχική διαταραχή είναι ασύμβατη με την εργασία είναι ξεπερασμένη εδώ και πάνω από 30 χρόνια.

Την προηγούμενη δεκαπενταετία κρατικές επιδοτήσεις προς τις επιχειρήσεις τούς έδιναν το κίνητρο για την απασχόληση ψυχικά ασθενών και γενικότερα ανθρώπων που ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Την τελευταία δεκαπενταετία νέες μορφές επιχειρηματικότητας κοινωνικά προσανατολισμένης, όπως οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί, επιδιώκουν να δώσουν λύσεις στο πρόβλημα της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού των ευάλωτων ομάδων.

Έχοντας αφήσει πίσω προ πολλού και δια παντός την εποχή της εργασιακής ασφάλειας, την εποχή που οι άνθρωποι αναζητούσαν μια ασφαλή θέση εργασίας δια βίου, έμφαση δίνεται πλέον στη συνυπευθυνότητα κράτους και πολίτη για την εύρεση εργασίας, ή ακόμα στην αυτοδιαχείριση / αυτοοργάνωση του ανθρώπου που ο ίδιος λαμβάνει αποφάσεις και διεκδικεί την επίτευξη των στόχων του σύμφωνα με τις δεξιότητές του. Αυτό αυξάνει την προσωπική ευθύνη παράλληλα με την προσωπική δυνατότητα.

Η ψηφιακή εποχή αυξάνει τις δυνατότητες επαγγελματικής απελευθέρωσης των ψυχικά πασχόντων: ηλεκτρονικές επιχειρήσεις, ηλεκτρονικό εμπόριο, ηλεκτρονικές τραπεζικές συναλλαγές, κρατήσεις εισητηρίων μέσω Η/Υ, λειτουργούν θετικά τόσο ως επαγγελματικές ευκαιρίες όσο και ως μέσα για τη διεκδίκηση επαγγελματικών ευκαιριών, παρέχοντας ένα περισσότερο ανεξάρτητο εργασιακό περιβάλλον.

Παράγοντες που επιβαρύνουν την επαγγελματική αποκατάσταση ή την αποτελεσματικότητα στην εργασία των ψυχικά ασθενών είναι η ελλιπής ενημέρωση, ο ανεπαρκής επαγγελματικός προσανατολισμός, η δυσκολία ένταξης σε κοινωνικά δίκτυα, η απουσία στήριξης ή η ακατάλληλη στήριξη από την οικογένεια, η μη ρεαλιστική εκτίμηση της πραγματικότητας, η ανεξέλεγκτη χρήση ψυχοφαρμάκων, η παρατεταμένη νοσηλεία σε ιδρύματα.

Σε τελευταία ανάλυση αυτό που μάς ενδιαφέρει στην καθημερινότητα ενός ψυχικά πάσχοντος είναι η λειτουργικότητά του, η οποία είναι κάτι που καλλιεργείται ή υποστηρίζεται. Υπάρχουν διάφορες μορφές ανάπτυξης και υποστήριξης για την προαγωγή της υγείας (εκπαίδευση, συμβουλευτική, προσανατολισμός, ψυχοθεραπεία κ.α.). Σε κάθε περίπτωση, η υποστήριξη της οικογένειας, των φίλων, των συναδέλφων και της κοινότητας είναι απαραίτητη.

Copyright, 23/9/15, Ιωάννα Ν. Τριπερίνα. Ανανέωση α' 8/10/15. Ανανέωση β' 23/8/16.

Μόνο με την έγγραφη άδεια της συγγραφέως επιτρέπεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιοδήποτε τρόπο - έντυπο, ηλεκτρονικό, ηχητικό ή οπτικό - ή μορφή - τμηματικά ή περιληπτικά.